မြန်မာပြည်တွင် ပဌမဆုံး ထုတ်ဝေခဲ့သော “မော်လမြိုင်ခရော်နီကယ်” သတင်းစာကို စတင်ပုံနှိပ်သည့် ခုနှစ်မှာ ၁၈၃၆ ခုနှစ်ဖြစ်၍ ထိုစဉ်က အနောက်နိုင်ငံများ၌ သတင်းစာလုပ်ငန်းမှာ သိသိသာသာကြီး တိုးတက်လျက် ရှိနေပေပြီ။
၁၈၂၄ ခုနှစ်တွင် ပဌမ အင်္ဂလိပ်-မြန်မာ စစ်ပွဲ ပြီးဆုံးခဲ့ပြီးနောက် အင်္ဂလိပ်အား မြန်မာက တနင်္သာရီနှင့် ရခိုင်တိုင်း တို့ကို ပေးလိုက်ရသည်။ ထိုနယ်များတွင် အင်္ဂလိပ် တို့သည် လွတ်လပ်စွာ စီမံအုပ်ချုပ်ခွင့်၊ စီးပွားကုန်သွယ်ခွင့်၊ သာသနာပြုခွင့်နှင့် ပုံနှိပ်ထုတ်ဝေနိုင်ခွင့်တို့ကိုပါ တပါတည်း ရရှိလေသည် ။
မော်လမြိုင်မြို့တွင် ပဌမဆုံး ထုတ်ဝေနိုင်ခဲ့သည့်“မော်လမြိုင်ခရော်နီကယ်”သတင်းစာကို ဗလန်ဒယ် ဆိုသူက အင်္ဂလိပ်ဘာသာဖြင့် ၁၈၃၆ ခုနှစ် မတ် လ ၃ ရက်နေ့၌ ထုတ်ဝေခဲ့၏။ ပဌမဆုံးအယ်ဒီတာမှာ အစိုးရ အခမဲ့ကျောင်း၌ ကျောင်းအုပ် လုပ်နေသော အမေရိကန် သာသနာပြု ဆရာကြီး ဗင်းနက်ဖြစ်သည် ။
သူသည် နောင်တွင် ကျောင်းကိစ္စများထက် သာသနာပြု ကိစ္စများတွင် ပို၍ စိတ်ဝင်စားကာ ဆောင်ရွက်နေသည်ကို အစိုးရက တွေရှိသဖြင့် ကျောင်းအုပ် ရာထူးမှ ဖြုတ်ချလိုက်လေသည်။ ထိုကြောင့် ကျောင်းကို ပိတ်ထားရပြီးလျှင် သတင်းစာကိုလည်း ခေတ္တမျှ ရပ်ဆိုင်းထားရလေသည်။
၁၈၃၇ ခုနှစ် မတ်လ ၂ဝ ရက်နေ့တွင် ကာလကတ္တားမြို့မှ သာသနာပြု ဆရာကြီး ဂျီ၊ ဂျီ၊ ဟပ်ဖ ရောက်ရှိလာသဖြင့် သတင်းစာကို ၁၈၃၇ ခုနှစ် ဧပြီလ ၁၅ ရက်နေ့၌ ပြန်လည် ထုတ်ဝေလေသည်။
ထိုစဉ်က သတင်းစာကို လပေးယူသူများမှာ ၁၀ ယောက်မျှသာ ရှိသည်။ သို့သော် ကြော်ငြာများနှင့် အပြင်ပုံနှိပ် လုပ်ငန်းများမှ ရရှိသည့် ငွေများသည် သတင်းစာ ထုတ်နိုင်အောင် ရရှိလေသည်။
“မော်လမြိုင် ခရော်နီကယ်” သတင်းစာသည် ဗြိတိသျှအစိုးရထုတ် သတင်းစာတစောင် ဖြစ်၍ အစိုးရ အမှုထမ်းများနှင့် အစိုးရဌာနမှသတင်းများကို ထည့်သွင်း ဖော်ပြလေ့ရှိသည်။
အထောက်အထားများအရ သိရှိရသလောက် ပဌမ ဆုံး တိုင်းရင်းဘာသာဖြင့် ထုတ်ဝေသော သတင်းစာမှာ “ဆဉ်တူဂz(ဝါ) “မောနင်းစတား” ဖြစ်၍ ၁ဂ၄၁ ခုနှစ်၌ ထုတ်ဝေခဲ့သည်။ ယင်း သတင်းစာကို ကရင်ဘာသာ ဖြင့် ခရစ်ယန်နှစ်ခြင်းသာသနာပြုအဖွဲ့က ထုတ်ဝေခဲ့၍ ထိုအဖွဲ့ကပင် ၁၈၄၂ ခုနှစ်၌ “ဓမ္မသိတင်းစာ”ကို မြန်မာ ဘာသာဖြင့် မော်လမြိုင်မြို့တွင် ထုတ်ဝေခဲ့သည် ။
ဓမ္မသိတင်းစာသည် မြန်မာဘာသာဖြင့် ထုတ်ဝေသောသတင်းစာများတွင် အစောဆုံးဖြစ်သည်။ ထိုသတင်းစာများသည် ခရစ်ယန်နှစ်ခြင်း သာသနာပြုအဖွဲ့မှ ထုတ်ဝေခြင်းဖြစ်သဖြင့် အယူဝါဒရေး လုပ်ငန်းနှင့် စပ်လျဉ်း၍ အထူး ရေးသားရေးသား ဖော်ပြသည်။
သို့သော် မြန်မာနိုင်ငံသတင်းနှင့် ကမ္ဘာ့သတင်းများကိုလည်း ထည့်သွင်း ဖော်ပြသေးသည်။ ပမာအားဖြင့် ၁၈၅၂ ခုနှစ် ဧပြီလ ၄ ရက်၊ ၁၂၁၄ ခုနှစ် တန်ခူးလပြည့်ကျော် ၁ဝ ရက်နေ့ထုတ် “ဓမ္မသိတင်းစာ” သတင်းစာ ဒသမတွဲ အမှတ် ၄ ၌ “အင်္ဂလိတ်မင်း နှင့် မြမ္မာမင်းတို့ စစ်တိုက်ကြသည့်အကြောင်း” ဟူ၍ ခေါင်းစဉ်တပ်လျက် ဒုတိယအင်္ဂလိပ်-မြန်မာ စစ်ပွဲအကြောင်းကို ရေးသား ဖော်ပြထားလေသည်။
ဓမ္မသိတင်းစာသည် များသောအားဖြင့် စာမျက်နှာ ၁၂ မျက်နှာရှိ၍ တလတွင် တကြိမ် ထုတ်ဝေခဲ့သည်။ ကြည့် ခနှုန်းမှာ တနှစ်လျင် တကျပ် ဖြစ်၏။
မော်လမြိုင်မြို့မှာပင် အခြား သတင်းစာများ ဆက်ကာ ဆက်ကာ ထွက်ပေါ်လာ၏။ ၁၈၄၆ ခုနှစ်တွင် စစ်ဖက်နှင့် အုပ်ချုပ်ရေး ဖက်ဆိုင်ရာ အရာရှိများက ကမ္မကထပြုပြီလျှင် အရှေအိန္ဒိယကုမ္ပဏီမှ ငွေကြေး စိုက်ထုတ်ပေး၍ အင်္ဂလိပ် ဘာသာဖြင့် ထုတ်ဝေသည့် “မော်လမြိုင် အက်ဗာတိုက်ဇာ” (ဝါ) “မော်လမြိုင်ကြော်ငြာ” သတင်းစာ ဟူ၍ ပေါ်လာ၏။ အယ်ဒီတာ၊ ပုံနှိပ်သူနှင့် ထုတ်ဝေသူမှာ ဝှစ်တန်ဆိုသူ ဖြစ်သည်ဟု သိရှိရ၏။
၁၈၅ဝ ပြည့်နှစ်တွင် ဒဗျူ တောမတ် ကုမ္ပဏီ ပိုင် “မော်လမြိုင်တိုင်း သတင်းစာဟူ၍ ပေါ်သေး၏။ ထိုသတင်းစာကို အင်္ဂလိပ် ဘာသာဖြင့် ထုတ်ဝေခဲ့၏ ။
“မော်လမြိုင် အက်ဗာတိုက်ဇာ” သတင်းစာနှင့် “မော်လမြိုင်တိုင်း”သတင်းစာတို့သည် အချင်းချင်း ပူးပေါင်းကြ ပြီးလျှင် ၁၈၅၁ ခုနှစ်၌ “မော်လမြိုင် အက်ဗာတိုက်ဇာ”အ မည်ဖြင့် ထုတ်ဝေကြသည်။
၁၈၅၂ ခုနှစ်တွင်ကား “မော်လမြိုင်တိုင်း”အမည်ဖြင့် ထုတ်ဝေပြန်သည်။ ထိုနောက်မှတဖန် “မော်လမြိုင် အက်ဗာတိုက်ဇာ” နာမည်ဖြင့် ထုတ်ဝေပြီး လျှင် တည်မြဲသွားလေသည်။
ထိုသတင်းစာသည် လက်အမျိုးမျိုးပြောင်းကာ ထွက်ခဲ့သည်။ ဂျေ ဗေလီ၊ ဟျူး၊ ချား လောတို့နှင့် ထုတ်ဝေခဲ့ရာမှ ၁၉ဝ၈ ခုနှစ်တွင် ဗင်ဂျမင်က ဆက်ခံထုတ်ဝေခဲ့၏။ ၁၉၁ဝ ပြည့်နှစ်ခန့်တွင် ထိုသတင်းစာကို ကက်စတာဆိုသူက အယ်ဒီတာအဖြစ် ဆောင်ရွက်၍ တနင်္လာ၊ ဗုဒ္ဓဟူး၊ သောကြာနေ့များ၌ ထုတ်ဝေခဲ့သည်ဟု သိရှိရ၏။
၁၉၃၄ ခုနှစ်တွင်ကား လျောင်အချိုင်းက လေလံနှင့်ဝယ်ယူပြီးသော် အယ်ဒီတာ မောင်မောင်သိန်းနှင့် ထုတ်ဝေခဲ့၏။ မောင်မောင်သိန်း ကွယ်လွန်သောအခါ ပီတာ ဆိုသူက အယ်ဒီတာအဖြစ် ဆောင်ရွက်၍ ၁၉၃၇ ခုနှစ်အထိ ထုတ်ဝေခဲ့သည်ဟု သိရှိရပေသည်။
၁၈၆၆ ခုနှစ်တွင် “မော်လမြိုင် အော့ဗဇာဗာ” သတင်းစာ ထွက်ပေါ်ခဲ့၍ အခြားသတင်းစာများလည်း ထွက်ခဲ့ ပျက်ခဲ့ကြသည်ဟု သိရှိရ၏။
ထိုစဉ်က သတင်းစာများ၌ စစ်သတင်းများ၊ နယ်ပယ်အခြေအနေ သတင်းများနှင့် ကူးသန်း ရောင်းဝယ်ရေး သတင်း အနည်းငယ်တို့သာ ပါရှိကြလေသည်။
မြန်မာနိုင်ငံ၏ သတင်းစာများသည် မော်လမြိုင်မြို့တွင် ဦးစွာ ဖွားမြင်လာခဲ့ကြပြီးနောက် ရန်ကုန်မြို့သို့ ပြောင်းရွှေ့လာခဲ့ကြ၏။ ဤသို့ ပြောင်းရွှေလာရခြင်း အကြောင်း ၁၈၈၅ ခုနှစ် ဒုတိယ အင်္ဂလိပ်-မြန်မာ စစ်ပွဲ အပြီး၌ ရန်ကုန်အပါအဝင် အောက်မြန်မာပြည်တခုလုံးကို အဂႅလိတ်တို့က သိမ်းယူခြင်းကြောင့် ဖြစ်၏။
မှတ်ချက်-စာလုံးဖောင့်မရှိသဖြင့် “ဆဉ်တူဂz” စာလုံးဖော်ပြချက် လွဲမှားနေသည့်အပေါ် နားလည်ခွင့်လွှတ်ပေးစေလို-အယ်ဒီတာ။
